Achterstanden die ontstaan voordat kinderen naar school gaan, kunnen in het basisonderwijs moeilijk worden ingehaald. Het gaat dan met name om achterstanden in taalontwikkeling en op sociaal-emotioneel gebied. We kunnen dit voorkomen door zoveel mogelijk kinderen naar de kinderopvang te laten gaan en indien nodig te laten deelnemen aan voor- en vroegschoolse educatie (VVE). Eventuele achterstanden kunnen dan al vroeg worden opgemerkt en aangepakt. Dit bevordert kansengelijkheid al vóór kinderen op de basisschool starten.

Aan het einde van de basisschool krijgen leerlingen een schooladvies en maken ze een onafhankelijke, centrale eindtoets. Vanaf schooljaar 2023-2024 heet deze eindtoets doorstroomtoets. De doorstroomtoets wordt straks eerder in het jaar afgenomen dan de huidige eindtoets, namelijk in februari in plaats van april. Ook het schooladvies komt eerder in het jaar tot stand, namelijk in januari. 

Wanneer een kind een hogere score haalt op de eindtoets dan het advies van de basisschool aangeeft, is er sprake van onderadvisering. In dat geval moet de school het advies heroverwegen. In het schooljaar 2021-2022 werd bij 38% van de leerlingen het schooladvies heroverwogen. Dit leidde vervolgens bij 10% van de leerlingen tot een bijstelling van het schooladvies naar boven. Vanaf schooljaar 2023-2024 is een basisschool verplicht het advies naar boven bij te stellen als de score van de doorstroomtoets daar aanleiding toe geeft.

Onderadvisering is ongelijk verdeeld over leerlingen in groep 8. Leerlingen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status worden vaker ondergeadviseerd. Zij hebben dus vaker recht op een heroverweging.

Heroverwegingen leiden vervolgens vaker tot een bijgesteld schooladvies bij kinderen met een niet-westerse migratieachtergrond én bij kinderen met ouders met een hogere sociaaleconomische status en/of een hoger inkomen. Hoe hoger de sociaaleconomische status en/of het inkomen van ouders, hoe hoger de kans op bijstelling van het schooladvies.

Nederlandse leerlingen kiezen relatief vroeg een onderwijssoort. Er zijn slechts vijf Europese landen waar dit eerder gebeurt. In de meeste andere Europese landen gebeurt dit later.

In het voortgezet onderwijs worden ondergeadviseerde leerlingen vaker op een ander niveau geplaatst dan hun eindtoetsscore aangaf. Een deel stroomt daarna wel op naar een passend niveau, maar een groot deel doet dat niet. Kansrijk adviseren kan gunstig zijn voor leerlingen die het risico lopen ondergeadviseerd te worden. Hoewel kansrijk adviseren tot meer afstroom leidt, blijkt uit onderzoek dat leerlingen uiteindelijk vaker op een passend niveau terechtkomen (Timmermans et al., 2018).

Er zijn ook andere factoren die leiden tot afstroom, zoals het sociaaleconomische milieu waarin leerlingen opgroeien. Na drie jaar in het voortgezet onderwijs blijken leerlingen uit gezinnen met een lagere sociaaleconomische status vaker op een lager niveau te zijn uitgekomen dan was geadviseerd (en dan op basis van de eindtoetsscore mocht worden verwacht). Wanneer een leerling in het derde jaar van de middelbare school zit, krijgen basisscholen te horen of de leerling nog op het gegeven advies zit. Hiermee kan een school de kwaliteit van het schooladvies beoordelen.

In de onderstaande figuur is te zien hoeveel leerlingen onder, op of boven niveau zitten, gerangschikt naar het advies dat zij ontvingen. Van het aantal leerlingen dat een vwo-advies kreeg, zit bijvoorbeeld 12,3% in het derde jaar op een lager schoolniveau.